سرمایه اجتماعی و پیشگیری از خودکشی
مریم روشن نیا کارشناس اورژانس اجتماعی شهرستان آمل
در سالهای اخیر شاهد روند روبه رشد میزان خودکشی نسبت به سالهای گذشته در میان اقشار مختلف، بخصوص در میان قشر جوان و نوجوان بوده‌ایم. خودکشی بنا به تعریفی که ایمیل دورکیم از آن دارد، به معنای هر نوع مرگی است که نتیجه مستقیم و غیر مستقیم کردار مثبت یا منفی خود قربانی است که می دانسته باید به همین نتیجه برسد. وی خودکشی را امری اجتماعی می داند که برای تبیین آن باید به پدیده های اجتماعی دیگر نگریست. وی انواع زیر را در باب خودکشی تشخیص می دهد، خودکشی خودخواهانه، خودکشی دگرخواهانه، خودکشی ناشی از بی هنجاری اجتماعی و خودکشی تقدیرگرایانه.
سرمایه اجتماعی و پیشگیری از خودکشی
از این رو می توان گفت ممکن است خودکشی در نگاه اول، امری فردی به نظر برسد ولی در نظر بسیاری از صاحبنظران علوم اجتماعی، امری اجتماعی است که برای بررسی عوامل مرتبط با آن باید به پدیده های اجتماعی دیگر رجوع کرد.این آسیب اجتماعی، چند‌بعدی و فرایندی است که از ناراحتی، تمایلات به خودکشی، خودکشی نافرجام تا خودکشی کامل را شامل می‌شود. در میان عوامل متعددی اجتماعی اثرگذار در کاهش و یا شیوع رفتار خود آسیب رسان، سرمایه اجتماعی یکی از مهمترین آنهاست. شواهد حاکی از آن است که رابطه معناداری میان کاهش سرمایه اجتماعی و میل به خودکشی در افراد جامعه وجود دارد. همچنین داده ها حاکی از آن است هراندازه میزان اعتماد اجتماعی، مشارکت اجتماعی و انسجام اجتماعی در جامعه ای بیشتر باشد، به همان میزان شیوع خودکشی بین افراد آن جامعه کمتر است هر چه همسبتگی اجتماعی افزایش یابد میزان خودکشی کاهش می یابد بنابراین موضوع سرمایه اجتماعی تا بدان جا اهمیت دارد که می‌توان گفت مهمترین مسئله نظم اجتماعی، چیزی جز اعتماد و همبستگی اجتماعی نیست. زیرا بدون انسجام و اعتماد نمی‌توان به دوام و پایداری نظم و امنیت جامعه خوش‌بین بود. به زعم بوردیو سرمایه اجتماعی مبنای سایر انواع سرمایه‌ها است. بر اساس تعریف وی ، سرمایه اجتماعی حاصل جمع منابع بالقوه و بالفعلی است که نتیجه مالکیت شبکه بادوامی از روابط نهادی شده بین افراد و به عبارت ساده‌تر، عضویت در یک گروه است و شبکه‌ای از روابط فردی و جمعی است که هر فرد یا جمعی در اختیار دارد. بنابراین با تولید نابرابری، زمینه بروز و تجلّی احساس ناامنی را در جامعه فراهم می‌نمایند.
سرمایه اجتماعی از طریق کاهش هزینه‌های روابط اجتماعی باعث حل مسالمت‌آمیز تضادها و تفاوت‌های بین اشخاص و همچنین تضاد بین گروه‌های اجتماعی می‌شود. نقش سرمایه اجتماعی در تأمین امنیت اجتماعی چه از جهت جلوگیری از بروز ناهنجاری‌ها و انواع جرایم اجتماعی و به تبع و در کنار آن از جهت زمینه‌سازی مشارکت مثبت و فعال فرد در زندگی اجتماعی، اساساً از طریق تأثیرگذاری ارزشها و هنجارهای اجتماعی در چگونگی رفتار افراد اعمال می‌شود .فقدان سرمایه اجتماعی مترادف با بروز انحرافات اجتماعی و تهدیدی برای احساس امنیت است. چون سرمایه اجتماعی وجود هنجارهای رفتاری مبتنی بر تشریک مساعی را منعکس می‌کند، انحرافات اجتماعی بالفعل نیز بازتاب نبود سرمایه اجتماعی خواهد بود. جامعه‌ای که انسجام قوی دارد، فرد را تحت کنترل دارد، در خدماتش مورد توجه قرار می‌دهد و بنابراین، خود‌سرانه عمل کردن را برای او ممنوع می‌کند. چنین جامعه‌ای با کنترل مکانیسم‌ها و مبادله‌ی پایدار احساسات و ایده‌‌هایی مشخص می‌شود که از ارتکاب خودکشی افراد جلوگیری می‌کند. این دو عنصر فرایند‌های اساسی اجتماعی هستند که احساس همدردی و همبستگی ما را نسبت به یکدیگر به وجود می‌آورند. این جامعه‌ای است که ما را در تصورش شکل می‌دهد و با باور‌های سیاسی، مذهبی و اخلاقی‌اش به ما جهت می‌دهد و به واسطه‌ی آنها ما را کنترل می‌کند.آن جا که نقش سرمایه ی انسانی و مالیِ خانواده (از مولفه های اجتماعی اثرگذار) در بروز رفتارهای پرخطر کم رنگ شده و گاه به آن دامن می زند، مولفه های سرمایه ی اجتماعی قوی تر ظاهر شده و نقش بازدارنده ایفا می کند. بر این اساس، هرچه فرد بیشتر مورد توجه و اعتماد خانواده و دوستان واقع شود، میزان گرایش به خودکشی کاهش می‌یابد و برعکس، هرچه فرد کمتر مورد توجه و اعتماد خانواده و دوستان قرار گیرد، احتمال گرایش به خودکشی افزایش می‌یابد. از این رو می توان نتیجه گرفت فقدان سرمایه اجتماعی از عوامل موثر در افزایش میزان خودکشی است و همینطور خودکشی از پدیدههایی است که به نابودی سرمایههای انسانی منجر می‌شود. سرمایه اجتماعی مجموعه ای از ارزشها، هنجارها و حمایت های اجتماعی، سیاسی و احساس امنیت اجتماعی یک جامعه محسوب می شود که در صورت کاهش آنها آمار خودکشی به طور فزاینده ای افزایش می یابد. این مفهوم به‌عنوان سازه یا مفهومی پیچیده و چندوجهی، هرچند در متون جامعه‌شناسی به موضوعی فراگیر و متبین تبدیل‌شده است؛ ولی درباره اعتبار و ارزش تبیین‌کنندگی آن، در حوزه خودکشی، مطالعه و تلاش کمتری صورت گرفته است از این رو پیشنهاد می گردد خودکشی به عنوان آسیب اجتماعی از ابعاد اجتماعی نیز مورد توجه محققان قرار گیرد تا با ارائه راهکارهایی بمنظور بررسی عوامل اجتماعی موثر در کاهش فردگرایی، افزایش احساس معناداری فرد در جامعه و تاثیرگذاری وی در جامعه کمک می کند و از روند رو به رشد میزان آمار رفتارهای خودآسیب رسان جلوگیری شود.
فهرست منابع و مآخذ:
احمدی، حبیب، ابوترابی، فاطمه( ۱۳۹۱) رابطه میان سرمایه اجتماعی و خودکشی در استان های کشور، فصلنامه راهبرد اجتماعی و فرهنگی، سال اول، شماره دوم.
امیر کافی، مهدی(۱۳۸۷)،”بررسی احساس امنیت و عوامل مؤثر بر آن”تهران:انتشارات دانشگاه.
بوردیو، پیر(۱۳۸۴)، شکلهای سرمایه، سرمایه اجتماعی،اعتماد، دمکراسی و توسعه، ترجمه افشین خاک باز و حسن پویان، تهران، انتشارات شیرازه.
چلبی، مسعود؛ مبارکی، محمد(۱۳۸۴)، تحلیل رابطه سرمایه اجتماعی و جرم در سطح خرد. کلان، مجله جامعه شناسی ایران، دوره ششم، شماره۲.
دورکیم، امیل. (۱۳۷۸) خودکشی، ترجمه‌ی نادر سالارزاده امیری، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
سام آرام، عزت‌الله(۱۳۸۸)؛ بررسی رابطه سلامت اجتماعی و امنیت اجتماعی با تأکید بر رهیافت پلیس جامعه محور، فصلنامه انتظام اجتماعی، سال اول، شماره اول.
